De start van project Restauratie Zwammerdamschepen

Na de vondst en opgraving van de zes Zwammerdamschepen in de jaren ’70 zijn deze vervoerd naar het Scheepsarcheologisch Museum Ketelhaven. Hier is ongeveer 95 procent van de scheepsresten geconserveerd. Vervolgens zijn de schepen opgeslagen in Lelystad. En toen was de vraag: wat nu?

Een grote wens vanuit de regio is om de Zwammerdamschepen te restaureren en terug te brengen naar waar zij gevonden zijn. Uiteindelijk valt deze wens samen met het toegankelijk maken van de Nederlandse Romeinse Limes voor bezoekers en belangstellenden. Voldoende redenen om te zorgen dat de Zwammerdamschepen permanent tentoongesteld kunnen worden.

In 2016 heeft de provincie Zuid-Holland een analyse-onderzoek laten verrichten door Bureau Z.K.A. om te komen tot een keuze van locatie en organisatie om de restauratie van de maritieme collectie van de 6 Zwammerdamschepen. Uit dit rapport is het advies gepresenteerd om Museumpark Archeon te Alphen aan den Rijn gelegen in het Groene Hart van Holland voor te dragen als locatie en organisatie om de werkzaamheden van de restauratie te laten uitvoeren.

In oktober 2017 is na intensief overleg met de RCE, Rijsdienst Cultureel Erfgoed, de provincie Zuid- Holland en het college van B&W van de gemeente Alphen aan den Rijn de samenwerking met Museumpark Archeon geëffectueerd in een overeenkomst voor de uitvoering van de restauratie en een bruikleen overeenkomst van de collectie met de provincie Zuid-Holland. De gehele archeologische collectie van de Zwammerdamschepen werd in 7 containers vervoerd van Lelystad naar Alphen aan den Rijn. De collectie is feestelijk onthaald op het Rijnplein in hartje Alphen aan den Rijn.

Restauratiewerf Zwammerdamschepen

De restauratie- en reconstructie werkzaamheden zijn gestart in janauri 2018. Hiertoe is een deel van het Romeinse badhuis (een replica van de Romeinse Thermen uit Coriovallum Museum (=Heerlen=) het solarium ingericht als ‘’scheepswerf”. De Zwammerdam 2 is hier gereconstrueerd en dit gehele proces heeft plaatsgevonden te midden van het publiek van Museumpark Archeon. Dus een “live” reconstructie.

De officiële opening van de Restauratiewerf vond plaats op zaterdag 22 december 2017 in de Romeinse herberg van Museumpark Archeon. De toenmalige wethouder van de gemeente Alphen aan den Rijn de heer Kees van Velzen verrichtte de openingshandeling in aanwezigheid van mevrouw Willy van der Most – Hoofd Kennis & Collectie Batavialand, zijnde de officiële vertegenwoordiger namens de R.C.E. Het werd een Reisje langs de Rijn en hoe fijn dit wel niet kan zijn.

In 2020 is er een nieuwe loods gebouwd om als scheepswerf 2 dienst te gaan doen. Deze loods is binnen 10 meter van werf 1 gebouwd en ook te bezoeken door het publiek. In de werf 2 zijn de schoonmaakwerkzaamheden van het hout uitgevoerd. Bezoekers aan de Restauratiewerf worden ontvangen door vrijwilligers die ‘dienst doen’ als gastheren en gastvrouwen. Zij vertellen het verhaal van de Zwammerdamschepen en geven ook een rondleiding.

Restauratieplan

De zes Zwammerdamschepen worden één voor één gerestaureerd in de Restauratiewerf. De restauratie wordt door de archeologen meteen aangegrepen voor onderzoek naar hoe de Zwammerdamschepen zijn gebouwd, welke onderdelen er in een schip zitten en naar noodzakelijke aanvullingen. Er is al veel geleerd. Bijvoorbeeld dat de Zwammerdam 2 oorspronkelijk een roei-inrichting had.

De Zwammerdamschepen zijn in natte omstandigheden aangetroffen op de vindplaats in Zwammerdam. Deze nattigheid is heel gunstig, want hout blijft dan relatief goed bewaard. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor leer. Daarom is de vondst van het cluster schepen ook internationaal van belang. Er zijn maar weinig mogelijke vindplaatsen in Europa waar Romeins erfgoed van hout zo relatief compleet is aangetroffen.

Expositie in de Restauratiewerf

De expositie behorende bij de Zwammerdamschepen wordt regelmatig vernieuwd. Zo kan telkens een ander onderdeel van de Romeinse scheepsvaart worden belicht. Ook worden de informatiepanelen aangepast aan de nieuwste inzichten opgedaan tijdens het restauratiewerk.

De informatie in de tentoonstelling wijzigt naarmate de restauratie van de schepen vordert. In het begin was er veel algemene informatie over Romeinse schepen en over de opgraving in de jaren ’70. Later is dit aangevuld met informatie over de restauratiewerkzaamheden en specifieke informatie over de Zwammerdamschepen waaraan wordt gewerkt.

Voor de onlangs vernieuwde expositie is de ruimte opnieuw ingericht en er zijn nu meer mogelijkheden om de tentoongestelde items en de informatieborden te plaatsen. Er zijn onder meer nieuwe vitrinekasten ingericht met replica’s van een Romeinse muur, de Zwammerdam 4 en de uitbeelding van een Rijnkade met vrachtschip Zwammerdam 2 en hijskraan. Heel speciaal is de Romeinse stuurriem die maar liefst 5,15 meter lang is. De stuurriem staat rechtop in de tentoonstellingsruimte. Bezoekers vinden het vaak leuk om even naast de stuurriem te poseren voor een selfie of een foto voor het thuisfront.

De tentoonstelling is te bezoeken tijdens de openingsuren van Restauratiewerf Zwammerdam. De tijd staat aangegeven op het dagprogramma.

Nationaal Romeins Scheepvaart Museum

Het is de bedoeling om de zes gerestaureerde Zwammerdamschepen alsmede andere passende vondsten en informatie over de Romeinse scheepvaart in Nederland permanent tentoon te stellen in een Nationaal Romeins Scheepvaart Museum op het terrein van Museumpark Archeon. Daarom wordt gewerkt aan de komst van een geheel nieuw museum: het Nationaal Romeins Scheepvaart Museum.

Centraal in het museum staat de hele collectie van zes Zwammerdamschepen. Ze zullen volledig gerestaureerd te bewonderen zijn inclusief tuigage en lading. De schepen zullen de bezoeker leiden door het landschap van de Hollandse delta in de Romeins tijd. Langs havens en forten, maar ook door sloten, weilanden en afgelegen gehuchten. Welke lading voeren ze? Wie waren de schippers? Hoe konden ze navigeren? En hoe werden ze voortbewogen? Deze en nog veel meer vragen worden beantwoord in een vaste opstelling aangevuld door thematische wisselexposities. 

Er wordt in het nieuwe museum ruim aandacht besteed aan de Romeinse scheepvaart in het grensgebied van de Nedergermaanse Limes. Daarnaast worden verschillende onderwerpen belicht die hiermee te maken hebben, zoals de Romeinse waterwerken en watermanagement, transport en handel, militaire bevoorrading, verovering en verdediging, contacten en culturele uitwisseling, kortom: het leven in de Romeinse Rijndelta.

Het nieuwe gebouw gaat daarnaast onderdak geven aan het Provinciaal Archeologisch Depot van Zuid-Holland en de UNESCO Limes Visitor hub. Met deze uitbreiding groeit Museumpark Archeon uit tot een van Europa’s grootste erfgoedcentra, zowel in bezoekersaantallen, collectie en expertise. Deze samenwerking van veel partijen – overheden, bedrijfsleven, wetenschappelijke instellingen en vrijwilligers – leidt tot een unieke synergie op lokaal, regionaal maar zeker ook (inter)nationaal niveau. 

In 2020 is voor dit nieuwe gebouw een Voorlopig Ontwerp gemaakt door Van Roosmalen Van Gessel Architecten in samenwerking met betrokken partijen. In 2020 heeft tevens de gemeente Alphen aan den Rijn ruimte bij de entree van Archeon gemaakt om de bouw mogelijk te maken.

De komst van het gebouw biedt een kans voor Museumpark Archeon om de entree te verplaatsen en te voorzien van meer faciliteiten voor bezoekers. Door verplaatsing van een aantal ‘moderne’ functies naar de nieuwbouw en de kleine uitbreiding in grond kan het Museumpark een betere en meer logische routing krijgen.

Projectsubsidies en fondsenwerving

De Rijkscollectie Zwammerdamschepen is eigendom van de Rijksoverheid.

De restauratie van de Romeinse Zwammerdamschepen wordt daarom gefinancierd door verschillende subsidie verlenende instanties en fondsen. Hiervoor worden projectsubsidies aangevraagd en verkregen.

Voor de bouw van het Nationaal Romeins Scheepvaart Museum is inmiddels begonnen met fondsenwerving.

In samenwerking met